Butji unoguziba?

Tina Tinaye Ndlovu
Ndatongobe ndilimuBukalanga ndika kwebgwa nendebo yebutji ndika yitebelela ayipedza. Ndakabona zwimwe zwawunonga pamwe wakangangwa. Tjekutanga ndabva ndakumbula mhola inosala apa wapedza swiswina butji. Zwose zwipukanana zwinothama butji zohingisa mhola. Inokosiyana nebunyolo nesima kwayo, iyo zwiyiwana muzebe dzedu (bukoko) akulinonongola; nyutji, monga, mhasi ndobona munyonje dzemipani neyimwe miti, mhola tozwinisa dziseme nehhali.

Tjebubili ndakokumbula nhuzi wulu yatinoti “Queen’’, bahhosi yawunoti awayibhata inokanyigwa pamahha yentoti kuti abone dzimwe. Tjebutatu ndikokumbula kamamole, inoba ilihhali yebubili yawunowana awutsa upindilila pana yekutanga, ayitowanika wanika ke yeyo. Inonga dula lemonga (reserve bank).

Tjebuna ndibendikumbula mantswane newombela dzino tsabo dzimonga nabo nyutji, tjebuhanu ndikumbula hwehhu inodanila nyutji kuti uteme kene utse ikodlabo mahana. (inotjenjelegwa ke iyo nekuti ingakukwebela kunangwe kene himidzambila kene hato zwayo). Ndikokumwe kuhomanana kwandangowha kuti ndiposelebo.

Butji gobvayi
Mabuyani bana be buhe. Nasi ndati ndibhate ndebo ye butji. Ndobvuma bamwe banonditjidza baka pamhidzila kene tapudza muna ikoku kwandinowo kwala. Ndakati ndizuwa nebamwe bayisana awana kuti abatoziba njudzi dze “zwikonyana” zwino tipa butji.

Monga
Inogozwa gala mumapani kwazokwazo. Nhuzi dzakhona inhema. Apa kupisa kulelu kuti uyibone ngobe nhuzi dzakhona dzobe dzibhuda dzimwe dzingina. Inothama nlomo ungaba 1cm. Gumwe lubaka ungawana nlomo wayo ulizana napasi. Ayabawola koyi “iwhoko” bamwe banoti “monkho”. Ayitjinjetjana koyi i mbala kene monga mbala. Tsiwa kwayo notanga watola hamu  inotembha uyi hwayila munlomo wayo. Nobe utila kuti nlomo usikulahikile. Gumwe lubaka hamu inobhuda yaka gava butji. Kotsiwa kutobegwa hamu iyeya, koga godi lakhona lakafanila kuti libe bhabi kutila kuti awayipubula umhole zwibuyanana. Awayipubula kwakafanila kuti ubone kuti awumhola usivanganye butji ne mavu “tjimonga mavu”. Muhhali yakhona nowana kuna nzwi (liquid part), makuba (the propotionally  mixed pollen grains), mahhana (lavae), nemasukwa. The remaining “nzwi” can be extracted by using the “nzeze or umsehla” leaves . Mahhani enti woyu anobvubikiwa munzwi ukoswinila mutjidla tjitjo.

Mhasi
Nhuzi dzakhona dzina bukamu nedze monga koga idzo iwhulunyana. Iyo ino gala mumhako dzemiti  kene matanda, kwazokwazo ye matombo. Inowanika zwayo mumahakana pana miti mikulu. Kuna miti yaka inodiwa nemhasi inonga nkwazankwaza, mpfula, nkuhu, mbvumila, ntorido(nkwakwasi), nhohhowa kene mbola. Ingawanikwa zwayo muyimwe miti koga kukahomana. Butji gwayo gonga gwemonga koga pehhugwi kwakhona kuna mwaka. Mwaka unolakidza kuti inamakole mangana. Iwo mwaka iwoyu unohingasiwa kwazo nedzin’anga mumihingo yabo. Akuna unoziba kuti banohingisani angabudza tjaba. Bawola banoti uka tangisa yibona wakula inobe ihula.

Mhotji
Inobakila pasi semonga koga nhuzi dzakhona iwudlwanyana kakale dzinambala we “yellow”.  Iyo awuyitsa ayitonda kwazo semonga. Kose kunowanika mumonga nayiyobo inako. Inoda gala muma suswana kwazo kusi kwemiti inoyi mifutafutana. Ungayiwana ne mumhili yegwizi.

Nhonongola
Ino galabo mumiti semhasi koga nhuzi dzayo inhukununu. Inowanikwabo mudhongwe dzina mi pangana.Butji gwayo guhomana pana gwemhasi kakale ayina mwaka. Ina butji bunjinji  inoyi mbalela.

Nantokwe /notokwe
Nhuzi dzatjo dzonga dze nhonongola koga idzo inhukunu. Dzogalabo mumiti, mumatanda. Kose nemumhanda dzengumba motjiwana tjingina. Nhuzi dzatjo atedziyidza kwadzo, ape hhuba lipisa undazo dzokutobelela dzihaka ngina muzebe. Ndizo mubona badala benda bewuzwa nemahhani enzeze.

Nyutji
Apa ndoyeleba nebaloyi koga banobhika zwino zipa. Nyutji akuna usinga dzizibe. Banji banokumbula kuti ndidzo dzoga dzino thama butji. Butji gwenyutji gobe guli zwipe. Nayidzobo dzina mahhana nenzwi nemakuba. Tjakafanila zibgwa wuti butji gwenyutji gowan’wa zwakalema.  Kobesewa moto ukopisa mahhani emiti inodzilaladzisa. Miti inonga mbagwe, mbengawonye kene nkonde awawana waka woma. Kuna nyutji dzinoyi gona. Yedzo dzina buhongola kwazo. Molewa kwadzo kolema. Dzokwanisa mutata dzikano musiya kusipano. Gona logozwa gala mumatombo (mumakuwu) kene miti mikulukulu. Alamogwa alito gozwa fuluka. Amwe ana makole manjinji kwazo kakale abe nemazina ebanhu kene etjimo tjawo.

Bagali bakaTokwana ku Plumtree bangaziba makona anotobela:
Gona la Khantso — UMwe nlume waka gulo fa alumwa nalo ileli gona.
Gona laMathole — UMwe nlume waka gula fa alumwa nalo ileli gona.
Gona LaNizomwane — Tjewondo idziba lipedlo negona leli.
Gona la Tjewondo — Tjewondo idziba lipedlo ne gonaleli.
Gona le Lugoti — Lomogwa ne lugoti.
Gona lekuMbuyu- Limumbuyu.
l Kalanga Language and Cultural Development Association, [email protected]/ +263 772 610 726