uMthunywa
Utongohhula zebe uwhe zwinotikala mumiha yatili muyili, ndiko kwa unowha unyala. Balongo nabommezwale inogala ilinyonganyonga umwe eti dzene ndatjonya hhiho lomwe nomwe eti dzene ndatjonya lomwe. Kogala kugwiwa koga .
Usi iye akuta kulelulelu kuti uzibe kuti ndiwupi. Kuna bakanyi konkadzi mmezwale ndibo banoba basi ibo. Bangaba nhu wakayipa kwazo pamwe nolowa bangaba banolowa. Kuti koba kuli malebeswa kene manyepkwa koba kusina unoziba. Tjingatjidza in’anga koga kwanoposegwa.
Tisingazibe kuti towhoyitini iyeyi ndebo saku nen’anga kusitjina kwasala iwo mapitipiti mumatoropo anogala etila banhu zwisakayipamma. Banobudza banhu bebagadzamoyo kuti banhobatila zwinhu zwinotjidza iko kusina tjabangabatila. Ndibo banohha bakasenga zwinhu bekoti zwinhu zwadusiwa mumizi.
Ndizo yipa kwabommezwale kowhogala kuli tjinhu tjisingazimbwe lebeswa latjo. Nayibo balongo zwinjinji zwabanolebegwa. Banonenegwa zwinjinji. Nayibo banotongo dan’wa mazina akasiyanasiyana. Banosoyi baloyi, badzimbabe, bazwihwaba nekumwe kunjinji. Bamwe ndebanogala balingigwa pasi sebasibanhubanhu. Nowha kuyi “kati iwhoyu mbisana angati akanaka zwingapa waka ahayani edza enotibhatila zwinhu zwakajali?” Koyi zwinhu zwakajali kubviwa mwana wowumwe nkadzi. Apa akatongoti sudu banhowunleba bakawunleba. Nezwinhu zwitukununu zotogwa zwikaba zwikulukulu. “Iwho man’a mawabona kene? Nemmani ingangina ikabgwata ikahaya wayibona”. Banoba bakawumbata nlongo. Banokoti bejalo bekotjiloba tjidzwee.
Kose ikoku kotiwa nebakadzikulu bejalo besunda nlongo beti dzene angati alipo akanyala moyo akabgwilila kanyi kwabo. Tjinogwadza ndetjekuti nlongo nonlume uwe banoba bewhanana bedana kwazo kwekuti akuna tjinga bapalalanya. Kolema kusakasengwa nekuti ngeno nlongo unodiwa nonlume uwe koga kugumwe luboko unohemewa nammezwale, pamwe kose nehazwadzi dzonlume. Tjinhu tjino bhakwa tjiyin’wike itjetjo? Konga mbgwa nabongoyi, kogala kutatamigwaniwa koga tjinogwigwa kusina.
Banolila bana betjikadzi banoti banodziyidziwa nabommezwale, atizi kuti ibo nsi wabanowhoba bommezwale banhoyibhata betini iyeyi ndebo. Kana butjilo gwakatiwa zwakanaka. Gonga nhozo yemota. Gotondeleka. Nasi noba ulipehhugwi koga mangwana umuka uli iwe upasi. Kwagala kwakanaka kakale kozipa ape mbgwa iluma mbuzi.
Mweni unoba etjuluka emimila ehanha eti “moyibona yangu” koga ape mbgwa yobhayiwa nembudzi koba kogwadza.
Nsikana haangaseke kadzikulu bukadzikulu, nonhhuhha haangaseke nhutana bunhutana gugwe kana iye aatoziba kuti paanonhoba nhu wakula unhowoba ali munatjipi tjimo. Kungatikala kuti angati onoti muthaka yobunhutana atjiyipa nonlomo weyenga tjibhako tjakatshambiwa nen’ombe.
Ndakabe ndakawhilila bamwe bakadzimayi belebeleka nekwabommezwale. Kukayi mmezwale bakati kwaba madekwana beba beti kumwana wabo undindise kanyi ngwenuwali. Nlongo waka asatongo budziwa kuti ndowhoyenda kanyi. Wakagwadzika kuti nkadzikulu wahwa aliyapo akanyalala asingalebe kuti unoyenda kwatjitatjini? Anditoziba kuti nkadzikulu nayiye ini tjakatjawundziyidza. Mwana ndiye waka aba mubulemo. Waka ekolileba tjini kunkadzi uwe kuti mmayi beyenosiwa kanyi busiku. Yakadziyidza ngoba nkadzi waka ahhalila uwe nlomo enyalalazwe asingatongoti “munobona bamwe kene ngono mokonda musina tjamakabhata?” Zwaka zwalobana kulimiholo inopisa yoga.
Ngono waka ali iye usi iye ndiyani? Kana nonlume wakati enohanduka aazotongobhuzwiwa kuti “ngono manda tjini”.
Nayiko kuti ndimwi matongonda akuzotongotiwa. Ngono waka watjitubhugwa nlomo wateswa sewendube. Nlongo wakakubona kulizwitisa thama kwammezwale babe. Kwakaba tjinhu tjatiwa kamwaza. Akuzotongoswika kuti akumbule kuti babangaba bakuthama nosalingisisa zwinhu. Mundebo iyeyo umwe we bakabalipo wakabva ati “tjakatjizwitisa kadzikulu itjetjo, dzene kwakakuli imi ndoba ndakatjidila mhepo inotjenamisa. Tjaka tjisingake tjikakupamha. Ndaka ndowhotjibudza dzikahhala. Tjakatjiti mwana ndakazwala ndoga tjikangan’wa kuti wakatjilobola.”
Kwakatongomuka ngwa isihoma kugwa nlongo nammayi benlume. Nkadzikulu etjuluka asingabhatike nekunlomo asingahalawule mabala elekedzela koga. Tjanditjakumbula ndetjekuti mmezwale bakati “nasi nohiya ukangan’wa kuti mwana ndewangu ndakazwala ndilindoga, mimwedzi ilihhanalumme alimuntumbu wangu nobhabha ndakawumbhabha neyangu whumbu.” Bakabejalo betondeka whumbu nontumbu wabo mmezwale. Nlongo azokutola setjinhu tjitukununu. Wakayihandula eti “Musitongondibudza zwinhu zwisina n’hingo. Mungaleba bhabha newhumbu mubhabha luhaba? Ini tjinotjenamisa nayikoko? Imi nasi mwana wenyu ndowumbhabha netjangu fuba itjetji aligombalume la ali ilo nasi. Kwenyu kwakapela.” Nayiye waka ejalo etjiloba fuba tjitje kuti babone ntja kuti unowumbhabha natjipi fuba.
Aizi kene koba kugwigwa iwo makhadibhokisi nematjanganabhegi anobva kuGoli. Kana mahhuba iyawa banogala bakateya zebe kuti babone mota dzinopinda. Nowha kuyi “mayibona Gun Point, yaswika ikapunila kuna BaTjilalu magwana banobe ben’wa inankaka nemakhumukhumu”. Ipapo koba kubviwa idzo dzinosenga mitundu inobva kuGoli kana ndidzo dzakayi GP.
Kalanga Language and Cultural Development Association
[email protected]
