uMthunywa
Tina Mperi wakayiPungu
Kwakakoti hango yapalala mumwedzi wa November 1893, kukatongoti whu kwemakole matatu. Tjaba tjakatjabe siyan’wa seha Lobengula waka atihha ekanobgwata seli yegwizi gunoyi Tjangana. Ngono-ke makhuwa akabe endila mbeli etola zwinhu zwebanhu zwinonga zwipfuwo bebulaya bedla.
Koga-ke tjimwe tjakatjigwadza banhu ndetjekuti masole etjikhuwa akabe ethubaya basikana bebanhu batema.
Mugole la1895 kwakaba nebasikana bakatshibama ludzi gwebanhu banoyi makhaladi banjinji kwazo. Whoku kwakahha ngobe bana ibabo bakabapiwa mitumbu nemakhuwa. Tjakagwadza tjaba ndetjekuti makhuwa iyawo akapa mitumbu koga esingaduse malobolo, kakale esingalele bana.
Tjandinobva ndetjekuti, woyu mwanansikana wapiwa ntumbu nekhuwa, khuwa lalamba dusa fumwa kakale ntupo wemwana akuna unowuziba. Makhaladi ose akazwagwa mumakole a1894 kudza kuti makole abo 1920, waka uwana kuti bomayi batema, koga botate bakhona makhuwa. Kwakakusina khaladi lina tate benhu ntema mayi balo belikhuwa. Nditjo tjinhu tjakatjitjenamisa banhu batema.
Tjimwe kakale tjakamanikanya banhu ndetjakatikala mugole la1895. N’ombe dzakafa kunohlisa. Vula yakahayika.
Vula yakayiti ayina iloba mizi nezwipfuwo. Ngono-ke banhu bakanda kaMwali kuDaka kuti banobhuzwa kuti ini tjabakabe batjinya. Kwagala zwako banhu batjigele bakabeti hapa kuna tjadzidza betongonda ikweno (kuNjelele) kaMwali kunobhuzwa.
Lubaka gwegole la1880 kudza kunoswika gole la1896, kwaka kuna n’hhuhha waka eyi Njenjema. Ndiye waka akabhata mihingo yose mikulu yakaMwali. Ndiye waka eli nlebeli webanhu kuNjelele, iko kuDaka. Tate Njenjema bakabeli nlebesambeli wehango yose. Bake benatjipo tjeleba zwinowhotikala mangwana.
Ndiye waka etumwa naMwali wekuNjelele, kuMatobo kuti abudze tjaba ape kuna zwinhu zwakazwibadziyidza.
Ngono-ke ngentha yevula yaka isingatjane kakale nezwipfuwo zwakazwipela nefa, wakalayila banhu zwabaka fanela thama.
Tjekutanga wakati zwiyeto zwemakhuwa ndizwo zwakazwidana dziyila kwetjaba. Tjebubili ekati lubaka gwaka gwatjiswika kuti makhuwa atjitatiwa abgwilile kanyi kwawo. Tjebutatu ekati nsi wa-29 March ndilohhuba lakalakafanila kuti makhuwa atangise tatiwa. Tjebunna tate Njenjema bakati zila inonda kuMafeking yakabe yakafanila kuti isiyiwe yakahama kutila makhuwa akahha kuti ayihingise enda ku-South Africa kwaakaba abva.
Hhabo bakabelamba kanyi kwabo bakabakafanela bulawa. Ngwa yakatanga muna March 1896, ikanda tjose ikadza ikapela mumwedzi wakabulawa tate Njenjema mumwedzi waOctober 1897. Tjinogwadza nelufu gwatate Njenjema ndetjekuti umwe nhu ntema ndiye waka pelekedza makhuwa mabili kunobulaya nlebesambeli. Makhuwa ihawo ake akokewa naCecil Rhodes kakale akapiwa mari.
Tate Njenjema bakabgwatiligwa muguwu bakadubugwa nethobolo mufuba bakafa. Khuwa lakabadubula laka liyiRussel Burnharm. Khuwa ilelo lakati lipedza dubula tate Njenjema likapisa n’umba dzakadzilipedlo litila kuti banhu beti bedzima moto ilo litihha libgwilila kubamwe balo kaBulawayo.
Toziba kuti banjinji bakagwila lusununguko gwehango yeZimbabwe kubvila kuna1893 kudza kunoti gole la1979. Ngono koga tjinota kuti iswi bamwe tipandiwe nenkumbulo ndetjinoti iko akuna unoleba nekwatate Njenjema. Kati wali totani? Nentha yekuti tate Njenjema baka beli Nkalanga ndizo besingakwagwe kakale besingambiwe kene?
Kongoyi “The mlimo of Matopo” koga ngentha yeni? Yezo ka banhu! Yezo ka BaKalanga. Mungati zwenyu muziba kuti benyu batategulu ndibo mweni wengwa yelusununguko mukoba makati whu kudza kubalini?
Mbambi wengwa yelusununguko muZimbabwe nditate Njenjema. Tate Njenjema ndibo bakalidza nlidzo banhu bakamimila kakale ndibo bakapuhika bakayikodza bakayipakula iyo ngwa. Kumandeni akuzofanila wali kuti tibe nehhuba linoyi Njenjema day muZimbabwe? Ngatizuweni tibone kuti tingata titini. Koga imi zwangu nenkumbulo wangu ndoti atisabhata nemilidza Njenjema akuna tjatingata tjikabhudilila. Toba tibhata kusodzoloka.
Kalanga Language and Cultural Development Association
