uMthunywa
Imbongi nguI M Magagula
Isihloko senkondlo — Isililo saseWankie
NANZELELANI bafundi ukuthi inkondlo esiyihlaziya namhla iyisikhumbuzo sabantu abafela emgodini wamalahle eWankie (eHwange) ngoNhlangula ngomnyaka ka1972. Siyicubungula nje kusele insuku ezimbalwa ukuthi kunanzwe leli langa kukhunjulwa la amaqhawe ngeyawo indlela. Amaqhawe kasiwo lawo alwa impi kuphela. Abantu ubuqhawe babuthola ngendlela ezithile.
Imbongi ikubeka sobala ukuthi leyo ngozi yenzakala kungoLwesibili, lapho okwasa ilanga libalele.
Kwakumhla ziyisithupha kunyanga yesithupha kumnyaka esesiwubethe ngaphambili. Mangikutsho ukuthi ilizwe kumbe umhlaba wonke kawulikhohlwa lelo langa ngoba abantu labo abatshonayo, batshona besebenzela ilizwe phansi emgodini. Ilanga leli liyakhunjulwa kulizwe lakithi minyaka yonke. Njengoba ngitshilo ngaphambili sekusele insuku ezimbalwa ukuthi kubelesikhumbuzo sabantu laba khonale eHwange.
Njengenhlalayenza zaphuma izisebenzi zomgodi zisiya sebenza. Izisebenzi lezi kuthiwa zaphuma ezindlini zabamhlophe, baphuma lakwezabaNsundu, besiya kumgodi munye kungehlukaniswanga ngemihlobo kumbe ngombala womuntu. Okucacayo lapha yikuthi izisebenzi lezi zazigoqela ezimhlophe leziNsundu. Zazisiya emgodini munye njalo zisiya sebenza msebenzi munye, okuyikuthi zazisiya sebenza umsebenzi ofananayo.
Okumele likunanzelele bafundi balinkondlo yikuthi imbongi le ibhale okungathi ikhuluma lazo izisebenzi lezi. Siyezwa lapha imbongi isithi lingazi maqhawe kwezwal’ukuduma,/ walibhidlikela umgodi lafa. Ukufa okubuhlungu kangakanani, ngoba akula owayekwazi ukuthi kuzakwenzakala lokho njalo akula owayekulindele. Bafa kabuhlungu lababantu imbongi ize ikufanise lokufa kwenyoni esifini zona ezigxotshwa yilitshe lesifu zihle zilale zife kanyekanye.
Izazi zikufaka ngamazwi ahloniphayo zithi, “. . . laphumula kanye”. Kazikufaki ngamazwi adabulayo izazi kodwa zithi baphumula kanye kulokuthi lafa kanye. Kutshiwo njalo nxa umuntu esedlule (esefile) ukuthi uphumule. Izazi lezi zithi izisebenzi lezi zaphumula kanye kazezwa lobuhlungu lakancane, kodwa ngokuthula zaphumula. Njengenhlalayenza nxa sokulomonakalo wahlatshwa umkhosi, umkhosi wenkemenkeme eyayisenzakele.
Kwakungasingozi encane yikho nje umkhosi wakhona wahlatshelwa umhlaba wonke hatshi khonapha kwelakithi kuphela. Usuzwakele lowomkhosi wengozi kuthiwa ehla amadoda evela kumagumbi wonke womhlaba bezozama ukuhlenga labo ababehlelwe yingozi. “Ehla amadod’evel’enhla, Ehl’evela laseningizimu,
Eth’azolihleng’engozini, Kanti lina lase lihle lalala”. Ngenye inhlonipho esetshenziswa yimbongi isitshela ukuthi lanxa behla abantu bevela kuzindawo ezitshiyeneyo bezama ukuzohlenga labo ababehlelwe yingozi akusancedanga ngoba bona basebefile.
Kayithi bhadla imbongi ukuthi basebefile kodwa ifaka ngenhlonipho ithi basebehle balala. Siyezwa njalo ukuthi amadoda la ayezama ukuhlenga ayelezibindi njalo azama ukuhlenga okwensuku ezine. Kodwa ngemva kwensuku ezine zigqitshelwe lezo zisebenzi adela ukubahlenga lawo madoda ayelezibindi. Adela ngoba ithemba seliphelile ukuthi babezatholakala bephila. Imbongi iyabatshela laba abafela emgodini ukuthi ukubafulathela bengakhutshwanga emgodini kwakubuhlungu njalo lomsebenzi wakhona wawunzima.
Kayisizo zonke izisebenzi ezingatholakalanga ngoba likhona ihlekana elatholaka eduze kodwa livele selifile.
Lelohlekana elatholakala eduze kuthiwa lilele ngokwemvelo emathuneni okuyikuthi lalondolozwa (langcwatshwa) ngokwemvelo emathuneni. Labo abangatholakalanga babadela nje balala liba linye lawo maqhawe. Bahle bangcwatshelwa ndawonye kulowomgodi owabagqibelayo kwaba lingcwaba linye.
