uMthunywa
Umantengwane: Yinyoni ebika ukusa. Abadala bathi yinyoni eqanda maso besitsho ukuthi ibika ukusa. Amathwasa asehlangeni ayevuka ngokukhala kwakhe nxa esiyahlamba. AmaNdebele ayemhaya umantengwane ngengoma ethi: Okhalelayo: “Wakhal’umantengwane wakhala kwaze kwasa” Abavumayo: “Ikho –na insimu yezwe lonke” njalonjalo.
Inkanku: Yinyoni ecela izulu ngokukhala kwayo. Insedlu: Ibizela abantu inyosi ngoba iyabe ifuna ukudla amachaphazi. Kwesinye isikhathi abantu ibabizela okwesabekayo okunjengesilwane kumbe inyoka.
Ihlolanyama: Nxa igiya ihlola inyama. Abazingeli babesibalethemba lokuthi mhlalokho bazajimba nxa bebona amahlolanyama. Inhliziyo yalo bathi ingumuthi owenza ukuthi abantu banye bathandane njalo bengehlukani njengawo amahlolanyama. Bayadliswa ndawonye lezinye izihlahla.
Umguwe: Ungakhalela umuntu ephakathi kohambo utsho ukuthi indlela zinhle. Insiba zawo zelapha intwabi. Ziyatshiswa zinathwe kumbe zikhunywe. Nxa ukhala ekhaya uhlola abantu bemzini abezayo. Kuyazila ukulingisela umguwe ukhala ngoba kuthiwa owulungiselayo uzadabuka umlomo. Ifefe:
Ukugiya kwalo nxa lisedlula ekhaya kukhomba ukuza kwabantu bemzini. Kuyafanana lokugiya kwejuba. Endulo umtshakazi wayezicwala (wayececa) ngensiba zefefe. Zazihlonywa enweleni. Isikhova: Singakhala phakathi komuzi siyahlola. Saziwa njengenyoni esetshenziswa ngabathakathi ebusuku.
Abantu abazingela izulu bababulale abantwana baso ngoba kukholwa ukuthi benza izulu likhwame.
Ingqungqulu: Ihlola okuhle ngokudlula ikhala ekhaya. Nxa ikhala abadala baphuma phandle bapululuje kumbe bayivumele besithi: “Yebo babamkhulu.” Ihlola okubi nxa idlule ingakhali ekhaya.
Amathambo ayo ayizembatho zezangoma. Ngawokuziphuphisa imigcozo. Asebenza njengawelinqe. Iyangena ezibongweni zenkosi ensundu uLobengula wamawaba; ngenxa yobuqhawe bayo ezinyonini zasendle: “Ngqungqul’emadol’abomvu ngokuguq’ egazini labafo.”
Iwunkwe: Yaziwa njengenyoni ekakela esizibeni. Ikakela ndawonye impilo yayo yonke. Kuthiwa iyaqonga iye phezulu ibisikaka ikhonale phezulu; behle ubulongwe bayo buzetshaya kobudala.
Yenza njalo buze bube luphondo olude olumhlophe. Ingabubona sebuphumela ngaphandle kwesiziba iyabuquma ukuze bungabonwa muntu. Ingaze iyekudla khatshana ayiphambanisi, iyaphenduka izekakela endaweni yayo. Ubulongwe bayo bubonwa ngolenhlanhla. Ubulongwe bayo bungumuthi wenhlanhla. Kugezwa ngabo njalo buyafakwa ephehleni kugcotshwe ngabo.
Ithendele: Insiba zalo zingatshiswa ekhaya zibangela ukuthi umuzi wonke uhlale ngokulwa. Ithendele elingafuywanga lingangena ekhaya liyabe lihlola.
Ilinqe yinyoni ethatha ngomoya lapho okulokudla khona. Amathambo alo aba yizembatho zezangoma kanye labavuswa inyoka ngengiga. Isiji salabo abagqiza amathambo elinqe siyabe sisetshenzwe ngobuchopho lezinye izitho zalo ukuze baphuphe imigcozo yabo.
Sizakuma lapha siyithathe kusukela lapha lindaba ngesibanga esizayo.
