uMthunywa
Ake sikhulume ngezihlahla lomsebenzi kunye losizo lwazo empilweni yeNdebele. Sizaqala ngezihlahla eziphathisa abantu ukuthi bahlanzeke. Izibonelo: Umtshekisane wona kuxujwa ngogojwana lwawo amazinyo. Kuthanyelwa amaguma ngamahlamvu awo. Umqathuva lawo kuxujwa amazinyo ngempande zawo. Ubande lona ngolokuqhola. Impande zalo zicholwa zihlanganiswe lephehla ukuze lowo ogcobileyo abe lephunga elihle.
Amakha kuqholwa ngawo. Kugigwa amahlamvu ahlanganiswe lephehla. Impande zamakha zibazwa zenziwe ubuhlalu, bugqizwe ngamanina entanyeni. Zigqizelwa ukuthi zitshone zihatshaza uqhatshi. Inhlekisa –kuqholwa ngamahlamvu ayo. Ayagigwa afakwe ephehleni. Izihlahla ezilezithelo ezidliwayo: umkhomo, umkhiwa, umganu, umdlawuzo, isagogwane, umbumbulu, umtshwankela, umgwadi, uxakuxaku.
Siqhubeke ngezinye izithelo: umkhemeswane, umhlali, umwawa, umkhuna, ithofi, isigangatsha umqokolo, ubhunzu, umthunduluka, umpumpulwane, umtshekisane, umviyo, umsosobiyane lomhagawuwe.
Izihlahla zokudala impahla yeNdebele. Sizaqamba isihlahla silandele ngokudalwayo ngaso: Inondo idala ingiga kanye lengungu. Iphane — imigigo. Ithetshane lona lidala imphini yamakhuba leyamahloka, amajogwe lezitshayo. Ubande — induku zamadlozi, umbalabala — izikeyi, intungo lenduku, umbambagwe wona udala induku zamadlozi, imphini kanye lezikeyi.
Umbazankezo yena udala inkezo zokudla lamaphini. Umganu wona udala ingiga, izihlalo, imiganu yokudlela. Umgqogqogqo wona udala imikolo lengungu. Umkampunzi wona udala impehlo,intonga,(ingxoza yalo ilibunda lokuthunga izitsha, umkusu wona udala ingiga, umngongoma wona wenza umkolo wezinja, ingungu, abantwana bawo ngabokutshaya amathambo,
Umnyi — amaxolo empande zawo angumphendulo welala kunye lentambo eziphothiweyo. Umphafa wona udala ijogwe, umvalasangwana wona wenza impehlo, amathambo isigojwana sawo kuvalwa ngaso isigxingi, umvumila wona wenza izihlalo, lemkolo yezinja.
Izihlahla ezelapha imikhuhlane ethile: Ichithamuzi lelapha uphepha. Indlela yokwelapha — kubiliswa amaxolo empande anathiswe. Ilamba(intolwane enkulu) yona yelapha ingubhane.
Kucholwa impande agqitshwe. Isafice sona selapha umvimbano lengubhane njalo. Kucholwa impande afakelwe elambazini adle. Isihaqa selapha isisu lenyongo. Kunathwa impande zaso. Ithetshane lelapha uphepha. Kuhlafunwa amahlamvu alo. Kubiliswa amahlamvu anathwe.
Ubande lona lwelapha ikhanda. Kutshiswa ukhuni lwalo kuhotshiswe intuthu. Umakulu yena welapha umvimbano lengubhane. Konyiswa amaxolo, agigwe abe yimpuphu. Zimbili indlela zokwelapha: Okokuqala uyakhothanyiswa athelwe ngophondo. Okwesibili ufakelwa elambazini adle.
Umhlafutho welapha imvuvuka. Kuthotshwa ngayo kumbe njalo kufuthwe ngayo njalonjalo.
