uMthunywa
Pathisa Nyathi – NGEVIKI edluleyo sakhuluma ngomqando lo osusenza amazinyo ethu atshayane size sikhumbule amabhatshi esawathukuza nyakenye. Kuhle ngoba lawo amajazi akhona. Abekhona lawana athiwa ngawamaJelimana. La yilawana anda ngemva kwempi yamaJelimana eka1939 kusiya ku1945. Umbala wawo wawungathi ngokababhemi.
Pho siyake sikhumbule na ukuthi izolo okhokho bethu bona umqando babewenqabela njani njengoba amajazi ayengekho? Lamhla sesidedesa. Imizimba yethu isilokwesaba umqando. Umzimba ungawejwayela umqando uyantunya. Kufana nje lobuhlungu, umzimba uqala ubesaba ubuhlungu ucine untunyile. Unjalo lomntwana ohlezi ebhaxabulwa, uqala esakhala esizwa ubuhlungu kodwa ngokuya kwesikhathi ucina entunya engaselandaba, lokukhala uyabe engasakhali. Emadodeni umuntu wayezihambela nje sengathi umqando kawuzwa. Yikho uya uzwe kuthiwa abantwana babezila ukudla amadilikelana kusesatshwa khona ukuthi bazangenwa ngumqando. Kanti imvunulo yabobaba ibivele injani izolo? Babelawo amanyathelo okufaka enyaweni lapho sebehamba umango omude. Phela izolo babephuma bayekude lapho ababesiyazidla khona: koNdawana, koTshibi, koMbizakazibulawa lebuNgwatu akwezinye indawo. Babethi sebevela khona lenyawo sezibuhlungu.
Kwakwandile ukuzwa umfula thize usubizwa ngokuthi nguNyawozibuhlungu. Ukhona umfula obizwa ngaleli igama eduzane lomuzi weSigodini. Lo umfula uthela emfuleni uMzingwane. Eduzane lakoBulawayo wawukhona othiwa nguThintitha. Amadoda ayezefika koBulawayo esigodlweni senkosi uLobhengula inyawo sekuzintulintuli.
Emfudlaneni lowo babefika bathintithe izinyawo anduba bayetheleka esigodlweni lentundu kaSobukhazi: abathunjiweyo kunye lezinkomo.
Siyazi ke ukuthi amaqhawe la ayevunula izigula ekhanda, izidlodlo lendlukula. Entanyeni babesembatha isiphika esenziwe ngesikhumba, ikakhulu kwakusiba yisikhumba sembuzi esizanethezela njengesivoko. Sifanele sazi ukuthi isiphika besisitshoni. Isiphika yimvunulo eqhaqhele intamo. Intamo ithwele ikhanda. Isiphika besisitsho imizi eqhaqhele ikhanda, lapha sisitsho isigodlo senkosi. Ikhona lamhla indawo okuthiwa kuSesiphikeni eduzane lentaba yeSiphongweni enyakatho yakoBulawayo. Kusanda nje ukuvulwa isikolo sesekhondari kulowomango.
Esesingakubuza lamhla yikuthi yisigodlo siphi esasikulowomango? Impendulo siyiphiwa nguMtshede uMnali wamaLandani owethekela inkosi uMzilikazi esekuleli ilizwe ngo1854. UMtshede wadweba phansi indlela ahamba ngayo evakatshela inkosi esigodlweni sayo esasithiwa kuseMahlokohlokweni. Isiphika ke okukhulunywa ngaso lapha sasiqhaqhele isigodlo sikaMzilikazi eseMahlokohlokweni, okuyisigodlo sakhe sokuqala esekuleli eleBudlanondo. Siyazi ukuthi wathi esuka lapho wayakwakha esinye isigodlo wasibiza laso Mahlokohloko, okuyisigodlo esasiseduzane lalapho okulesikolo seGloag High School khona.
Okhalweni obaba babethekeleza amadumbu loba esingathi ngamabhetshu. Kwakukhona elamuva lelaphambili.
Elamuva lalande ukuthi libelikhulu. Phakathi kwawo amabhetshu kwakusibakhona injobo ubude bazo buthe silikici lobamadumbu ngokwawo. Kwelaphambili idumbu kwakukhona amaqhikiza, okungathi ngamafindofindo okwakusenza idumbu lithi khinsi nxa indoda ihlezi phansi ukuze ubunqunu bufihleke. Phezulu kwendololwane kwakusibakhona izigetsho lazo ezinethezelayo njengaso isiphika.
Esingezwa ukuthi kwakukhona yimvunulo evala umzimba ngaphezulu kweqolo. Indoda yayingawesabi umqando.
Ngitsho lasekuthwaseni kwakudingeka ukuthi amathwasa adude emanzini aqandayo ekuseni kakhulu. Phela umqando wesaba omunye umqando. Nxa ufuna ukuthi ungawuzwa umqando uxotshe ngomqando — ngokugeza emanzini aqandayo.
Babekhona abantu okwakuthiwa ngamalalaze. Laba babengabantwana besihlangu ababegcinwe esigodlweni.
Njengoba igama lisitsho babelalaze. Lokhu kusitsho ukuthi babengembathi. Yizo imbovane lezi. Umqando ungawudlela ukudla usuthe phamu uyehluleka ukungena. Amalalaze ayesidla inyama anathe lomhluzi ukuze umqando ungawasondeleli. Ayeze akhohlwe lokuthi kanje avela ngaphi angabe esakhumbula ukuphindela lanxa ithuba lingabakhona.
