uMthunywa
Pathisa Nyathi – Lamhla ngithe kengixoxe ngobugwala lesibindi. Komunye umnyaka ngathi ngivakatshele eKZN ngayafika emanxiweni akoBulawayo. Njengoba sisazi lapha yikho okwakulesigodlo selembe eleqa amanye amalembe, ngitsho phela uTshaka kaSenzangakhona. UMzilikazi kaMatshobana uhaywa ngokuthi wala ukudla umlenze kwaBulawayo nje kutshiwo ngoba wake wayabhaca lapha engaphansi kwakhe uTshaka.
Lapho ngatshengiswa isihlahla esithiwa yisihlahla samagwala. Lapha otshengise ubugwala wayebulawelwa esihlahleni leso. UTshaka wasesungula umkhonto omutsha ogwaza mahlanze, ongaphoswayo. Lo yiwo owawuthiwa lijozi, loba isijula kumbe njalo umdikadika. Lo indoda yayifanele iyephenduka lawo empini. Ukuphenduka ekhaya ungasekho, loba indoda isimanxebanxeba emhlane lokhu kwakukhomba ubugwala.
Abatshengise ubugwala babefika babikwe enkosini nxa izigigaba zempini sezisethulwa. Phela abazidlileyo babesuka bangene enkundleni bagiye bazembe betshengisa ukuthi bazidle njani. Amagwala pho wona azahaywa ngubani? Ayesazi obala ukuthi lokhu kutshoni — ukudliwa ngamanqe.
Amagwala ayebulawa. Amaqhawe loba amaqhude ayehlonitshwa ahatshwe ngezobuqhawe. Angithi yibo laba ababengeniswa ngaphakathi koMkhulu bayehlatshiswa idabulambiza besekuthi imicijo yemponjwana zisahwe anduba iphiselwe ngencukuthu.
Iqhude selizahweba intambo esikhaleni lesiya igqize entanyeni. Kuzakuthi ngesinye isikhathi futhi nxa iqhude litshengise ubuqhawe lizahlatshiswa njalo kwenziwe into efanayo. Kuzakuthi ngemva kwesikhathi iqhude libonakale ngokunethezela imponjwana entanyeni. Nxa lithutsha amagwala ahle atshotshobale aswele lapho angangena khona, azafise ukuthi ngabe umhlaba uyaqhezuka ubaginye.
Amagwala ayethi loba esidla afike nje athathelwe ngamaqhude. Bazakutsho nxa igwala belithole lisidla ifitshane ukuthi, “wadla ifitshane kanje wazidla kolobani?” Hawu, uzasubela atshotshobale umuntu wenkosi ahininize sengathi ngumdlwane wenja othathelwe ithambo.
Uzayangeka phakathi kwabantu afise ukuthi akazathole ithuba laye aveze ubungwazi. Kungangcono asale empini kulokuthi aphindele emva ngemva kokuveza ubugwala. Loba engasabulawanga ihlazo lenhloni ukugqiza imini lebusuku.
Izolo impi lobuqhawe yikho okwakusakha isizwe kuphinde kusivikele. Nxa abantu bengaba ngamagwala bonke isizwe sasingeke sime. Kwakungangcono indoda ife kulokuthi idliswe amanyala. Angithi iMfazo yaMuva yaqhamuka lapho amaNdebele esethe okungasikufa yikuphi, madoda lolani incukuthu. Lakanye zalolwa ancukuthelwa amakhiwa ayesehluthune umhlabathi kaMthwakazi. Ilizwe kalichithekanga abantu beqhuzule amehlo besonge izandla. Labafo kabangenanga behamba sengathi baphelekezela umthimba. Laphazima ijozi, lwaphapha usiba kwathi inzala yatshoka emoyeni. Kwezwakala u “mamo ngadla!”
Umbhobho kabazange bawuqage bawuphulule abantwana bomncwado. Bagava bagijimela izimpalane bayaphaka ngezihlangu lamajozi. Bekuhanjwa imimango emide zisiyadliwa. Uthi nxa ukhumbula amadoda afana laboMkhithika udinge uswele ukuthi kanti kabatshiyanga inhlanyelo yobuqhawe lesibindi na? Kanti nanku phela abantu ungathi kasisazinikeli kulokho esikwenzayo. Sesande ngokukhala lobugwala. Sidinga impilo sonke isikhathi. Sisuka sikhohlwe ukuthi impilo enhle yikuyifela. Kayimane ize njengomoya wephunga ophunyuke uvimba!
Sesadedesa isizwe sabantwana bomncwado ungeke usatsho ukuthi silemithambo ehamba igazi lamaqhawe. Sesakhonza ubugwala sakhonza ukudedesa. Khangela ukuthi lalamhla kasikakhi izakhiwo ezisikhumbuza ngamaqhawe eGadade. Amaqhawe alala ePupu siwakhohliwe. Sinakana ukuthi azakhunjulwa ngubani? Sidinga ukukhunjuzwa ngubani?
Sewavela ngaphi umoya wokuthalaza emva sengathi sithi bakhona loba bayeza abazakwenza konke lokhu? Nxa abantu babehamba baze bayeluwela uGwembe kambe lokhu kwakungasikuzinikela na? Thina sidinga imbiza esivuthiwe ukuze siphakulule sincame. Inyama leyo ngeyenkomo eyaphuma kwesikabani? Nxa ingeyenyamazana ngeyazingelwa ngubani? Ngubani oyihlinzileyo wayihlahlela waze wayiqobelela embizeni? Ngubani otheze inkuni?
Ngubani okhwezele leyombiza? Hawu Batayi, ubuzwe kabakhiwa ngezitina zobugwala lobuvila.
