uMthunywa
Imidlalo lemigido yaMaNdebele
Nxa sifunda sizwa kuthiwa impilo yaMaNdebele yayiyimpilo elokubusa, abantu bezithokozisa ngemidlalo langemigido etshiyeneyo. Lapha ngizathinta izibonelo ezithile. Izibonelo: Ukubhaqa insema. Kuyini ukubhaqa insema? Sasizwe amakhehla ekhuluma ngokuthi kudala babebhaqa insema njengendlela yokuzithokozisa kudala besekweluseni.
Ukubhaqa insema yikugwaza insema (ijodo eligejwa phansi). Liyagiqwa abanye balitshoke ngencijo ezibaziweyo. Okujabulisayo yimpumelelo yokuba ngoyigwazileyo. Kulengqondo yokunqoba njalo kuyathokozisisa ukubukula uluthi luphuquza phansi nxa isigwaziwe. Lo kuthiwa ngumdlalo wasemangweni olodumo ebafaneni. Wawudlalwa kunikwana amathuba phakathi kwabayigiqayo labayigwazayo. Ukubhaqwa kwensema lwakubafundisa ukuba zingwazi.
Amandlwane: Lo kwakungumdlalo wabafana lamantombazana ngesikhathi sokuvuna. Babehamba bayekwenza “umuzi” wabo egangeni.
Ngekhaya kwakusukwa lamahloka, ingiga, imigigo, izimbiza lemiganu. Mhlalokho amantombazana ayegeca umumbu osuwomile, ahambe lawo egangeni. Abafana besigabeni abangaba leminyaka yokuzalwa elitshumi lanhlanu, babegamula amahlahla, bakhe ngawo izihonqo. Izihonqo lezo zazisiba ngumuzi wabo ngensuku kudlalwa amandlwane.
Abafana babethi bengaqeda ukwakha izihonqo babephuma ijumo lokuzingela inyoni ngenduku. Amantombazana ayesala egiga umumbu ukuze azuze impuphu yokupheka isitshwala. Ngezikhathi zantambama amantombazana ayepheka isitshwala esitshetshwa ngenyoni zitshaywe ngabafana. Kwakuphakululwa kudliwe labafana khonale emangweni. Ngemva kokudla babebuyela emakhaya imbiza zabo zisale khonale emangweni ngoba bezaqhubeka ngomdlalo wabo khona.
Umdlalo lo kuthiwa wawudlalwa okwensukwana ezithile amalanga elandelana. Inhloso yawo kuthiwa yayiyikupha abantwana ixetsha lokufunda imilandu yabo sebengobaba labomama bakusasa. Umlandu omkhulu kwakuyikuselela imuli njalo kungatshiwo futhi ukuthi imidlalo le yayiyindlela ecatshileyo yokupha abantwana abangabafana labangamankazana ithuba lokubonana lokwazana.
Umbobolo wona ngumdlalo oyisimanga. Ngiyaqala ukuzwa ngawo. Kungasenani ukuthi kangizake ngizwe ngalumdlalo kakutsho ukuthi kawuzange ubekhona. Kuthiwa nxa ubiza leligama, biza u“mbo” njenganxa umbiza egameni elithi umboko. Lo ngumdlalo wendulo owawudlalwa ngabadala nxa besizwa bekhanuka inyama. Babebonisana umuzi olenkomo ezinengi, besebekhetha umuntu olesiqubu, abamthembileyo ngokugijima.
Umuntu lowo kuthiwa wayephiwa intondolo kuthiwe ayiqhube ahambe layo emzini abawukhethileyo. Uzayiqhuba-ke njengokuthunywa kwakhe.
Wayefika emzini lowo ngokunyenya okukhulu, abesebophela intondolo leyo, eceleni kwesibaya. Angayibophela abesememeza ngelizwi elikhulu athi:
“Nanko umbobolo!” Wayethi angalibeka lizwakale wayesuka ngesiqubu esikhulu esebuyela kulabo abamthumileyo. Abalowo muzi bamxhuma ezithende ngenhloso yokumbamba. Ukubanjwa kwakhe kwakusitsho ukuthi abamthumileyo sebedliwe ngoba yibo asebezapheka utshwala bahlabe lenkomo yombobolo. Nxa bengambambanga yibo abasala lengqobe yokuthwala umdlalo wombobolo. Ngenye indlela imbuzi yayingeyokutshengisa inkomo ezadliwa, sonke isikhathi imbuzi yayibuya ngalabo ababezapheka umbobolo.
