Sikhumbuzo Dabengwa
Nxa sikhuluma sivame ukuphumula kuzindawo ezitshiyeneyo. Ukuphumula lokhu kuyasiza ekuletheni iphimbo lomlobi ukuze sazi ukuba ukhuluma ngani. Imikhawulo le minengi.
Yehlukile ekubhaleni. Nxa ilandelwe kuhle imikhawulo le umuntu ulakho ukubala azwisise nanku uyabe esebenzisa imiqobotsho eyiyo eletha isiqubu kanye lephimbo eliqondileyo.
Ukukhawula ekukhulumeni kudala ukuba inkulumo icace. Imikhawulo le etshengisa lokhu kuma ekukhulumeni nansi :-
. , : ? ; ! ( ) “ ’’ — .
1. Ungqe.
Luphawu oluphetha inkulumo/ umutsho ogcweleyo. Umutsho kumbe inkulumo egcweleyo iyabe igcwele nxa ilomenzi lesenzo, mhlawumbe kube lomenziwa. Sithathe umutsho othi “USihle uncweba umntwana”. Umutsho siwuphethe ngongqe.
USihle ngumenzi, umntwana ngumenziwa. Uncweba—yisenzo. Hlolisisa umutsho lo ongaphelelanga. Ngathi ngifika. Umutsho lo awuphelelanga ngoba awulaye umenzi kanye lomenziwa ukuqondisa umutsho njengalapha. Ngathi ngifika ekhaya ngadla isitshwala. Kusemqokake ukuba imitsho ilotshwe iphelele, ingasali ilenga ngokuphosela ungqe loba ngaphi.
2. Ukhefu.
Ukhefu — abanye bambiza ngokuthi yikhoma. Lolu luphawu lwenkulumo olungumkhawulo omfitshane, luletha ukukhokha komuntu umoya ekukhulumeni kanye lekulobeni. Nxa umuntu esithi “Hamba emavinkilini uthenge inamunede eliqandayo lebhanzi.”
Umutsho lo mude okwemitsho engephulwa kabili ngokufaka ukhefu kanje:- Hamba emavinkilini, uthenge inamunede lebhanzi. Ukukhokha umoya ngokhefu kusemqoka ngoba kupha ithuba lokuhlaba ikhefu ekubhaleni lekukhulumeni.
Ukhefu ubuya asetshenziswe ekuqambeni izinto ezimbalwa ngobunengi bazo. Asikhangeleni lapha. Umama uthenge izicathulo ezinengi lamhla, esimnyama, esimhlophe, esiluhlaza lesibomvu. Uyehlukanisa izinto eziqanjwa zibenengi sikhathi sinye nxa zilandelana.
Ulakho ukubuya asebenze ukwahlukanisa amazwi esikhulumi kanje. Umama umkhuzile umfana wathi,
“Uphinde udlise imbuzi zakho emasimini, uzangibona !’’ Amazwi kamama engaka phawulwa kudingeka kube lokhefu.
3. Uphawu lombuzo(?)
Lolu luphawu, umkhawulo wokubuza. Awukho umbuzo obuzwayo ungalandelwa yiloluphawu. Umbuzo ungadinga impendulo kumbe ungayidingi siyalusebenzisa lolu uphawu ekulobeni. Lwenza lobalayo abale ngephimbo lokubuza.
Nansi imibuzo.
a) Ukhona uyihlo endlini na?
b) Ugwalo lolu usulubalile yini?
c) Kufa, awusuthi yini?
Imikhawulo yethu le ilakho ukuba isetshenziswe ukuze imibhalo ibhaleke ngendlela eqondileyo. Asiqhubekeni kwelizayo ngezinye izimpawu bafundi abahle.
