uMthunywa
Ndi Lobs Buhe Dube
Wakaziba wakaleba akati “Masimba ndoga wakadla zwakaloyewa”. Waka abona kuti masimba malayan’wa. Zwinhu zokukona ape ukakata woga. Kohaka maboko manji kene besoti anodzonga sopo. Zwinjinji banhu zwabanodzikitidza nazwo baliboga, zwibadla mumoyo behaya kuti bangazwita tjini. Banokon’wa zwibudza bamwe kuti kube kulelu ngono begala nazwo mumimoyo yabo.
Banogala baka manikana behaya zila. Ngono limwe hhuba nohaya zila kati mbakidzani uwo unayo. Ape usawunzuwila angaguzibe bulemo gugo. Kene akagulinga nayiye unohla ezeyeza kuti angakubhatsha nayipi zila. Bamwe ndebanoba behla kuti ndikazwibudza banhu banokondileba hango yose. Iko bagala bamwe banoyikumbila tiyi nezina lilo.
Kene kwakajalo konaka ilebgwa palubahhe. Ipapo balume banoba bakahangana belebeleka, bezuwa bepana mano.
Kene kusukiwa makukuta kupfumiwa madubhu nematebgwe ndipo padzinolebgwa ndebo dzino dziyidza banhu. Kati iye nhu wagala edziyidziwa neni? Hazwita zwinjinji zwinotidziyidza. Balume banodziyidziwa nebakadzi babo nebakadzi bedziyidziwa nebalume babo. Mihingo ingatidziyidza koga tjikulu ndibaba banhu batinogala nabo kakale batakatuna titi tobada. Kakale takati towhobada kene kuli lini kulikubuyanana, kwakasima kene kulimubugwele.
Kene kwakawoma takazwibudza kuti towhogala tibada. Ndibo banhu banotidziyidza. Balume banoti bakadzi banoleyanyisa zwinhu, bakadzibo nayibo beti banoleyanyisa zwinhu balume. Ndebo dzabo ndiko kwadzinoleya ipapo. Kene kwakajalo, kotambunudziwa banhu baligele, bezuwa beyilakidzana mano ndebo beyita ndelundelu.
Nepayayikutsiyetsa nowana yatambunuka yonga mwahha waSolobhoni kaBulawayo. Utongowhilila zwinotikala mudzi n’umba. Ungaseka ukagwala. Nawebo unohaka tihha nlume uti unokudziyidza awanhu ukabona. Akutozan’wa muhango. Banhu bagele pehhugwi kwemasimbe. Banotshwa mumiha yabali muyili. Abata gele, ihhoba dzoga.
Kogala kuposaniwa nesikalala nedzinjigo. Bamwe ndebanotongo pisiwa nebususu ngentha yosawha. Ngono kuti kube kulelu inohaka lubahhe.
Ngono hhiho lotjonyewa lakalinga. Ungati nobona kati kusina. Yakangina mun’umba imwe hama yangu mahhokuyedza kati hayizo ziba. Kwetjinga iti yakatjenjela. Gudo laka laleya lutabi. Inojalo kati yaka yapinda kunkadzi ntukunu iziba kuti inoswika inyepa iti “ndandili kubusukwa nebakwinya”. Ngono yakaswika iwana nkadzikulu akayilindila. Yaka izwita yakalaladza. Nkadzi azomuka wakazwita ulele iye wakalinga. Payaka mbula zwimbalo nkadzi eba ebona kuti ayina bhurugwi lakusi. Ekoba avondomoka nkadzi. Ikobhata khani nkadzi eti akutolagwa ape kusawan’wa bhurugwi lakusi.
Wakati ngalinotogwa ipapo palasala alingatongo lala mumizi. Ndebo yakayalema-ke ipapo. Yakamusiwa mota ikananayila ibgwilila kwayabva. Nlume waka eti kozan’wa. Edzozwita unotshumayela nkadzi eti “kusipo undibudze kwawalisiya”. Waka angatjaleba? Yaka yaba apa nahapa. Nlume wakadzoti “ndobona ndakangan’wa iko limbala mangwanana” nkadzi elamba asalamba eti “mangwanana ndimi ndakumbadza nokoti wawusakalimbala tjini, ngatiyende unolitola kuhhe kwayikoko akutolagwa”.
Utongobona bamwe banomuka bengudziwa koga banotihha kwakajalo benda kubakadzana. Kwakawoma.
Tjabanotihha ini ibo bengudziwa seluhaba. Ngabatjilebe palubahhe kuligele balume kutongokuswaniwa mikumbulo.
Ndizo nditi bamwe banolila tjabasingazibe. Linga bamwe tate bakanosiya zwinhu kuhango-bukule.
Mdala wakadzotini, hhoba bhe mun’umba eba etebamila nlayo engina mumota nkadzikulu eyitshamba kana isingalambe kwayinolingisiwa. Nkadzikulu enda ebhuzwa kuti apa kondiwa tjini, ludli kene lumehwe. Bakayenda bakadza bakanongina mun’umba, nlume eswika ekokodza kubhuzwiwa kuti ndiyani ehandula. Waka angatjaleba kuti ndonda nani? Ape kuhhugwa nlume mbeli nkadzi etobela. Banhu batjakakaabala nkadzi eba alibona. “Nunga! Nunga tinde tjatatihaka tatjiwana”. Wakalinunga nekulibilidza. Atjinhunga nkadzi ndiye wakawoneka eti “teyenda tjatatihaka tatjiwana, andina zwinhu zwenlume wangu zwinosiyiwa mumizi”. Yaka nanabala kakale yolinga kanyi kwayo mota.
Tjatinotihha mudzin’umba nditjo tjinotikona. Ngono kwayi tjinokona balume tjonsiswa kulubahhe. Atizi!
Kalanga Language and Cultural Development Association
[email protected]
