Umhlaba wamaNdebele
Impilo yasendle
Impilo yeNdebele yeyame kakhulu endle njengoba sizabona lapha: yimvunulo yalo, yikudla kwalo, yimpahla yalo, yimithi yalo, yizikhali zalo. Izinto lezi eziyisisekelo sempilo yeNdebele zifakaza ubudlelwano obukhulu phakathi kweNdebele lempilo yasendle. Phezu kwakho konke, ulwazi lweNdebele ngempilo yasendle luyagcizelela ukuthi iNdebele liphila endle.
Untulo kwelatshwa ngaye amafusi. Uthathwa ahlikihlelwe ebusweni abeseyekelwa azihambele untulo. Umaqanda-phokolo yena uyazondakala ngoba kuthiwa uthandwa yinkosazana.
Uxamu – inkomo ingabuya idabuke imbele kuthiwa isengwe nguxamu emfuleni zinatha. Inkakha yona kuthiwa ibonwa ngolenhlanhla. Yayingadliwa ngumuntu makhaza. Oyidobhileyo wayeyisa enkosini iyedliwa khona. Amaxolo ayo kuthunqiselwa ngawo umuntu obulawa yinkomo kumbe umungula.
Izinyoka: Isisubujabili – Inyoka le ihlolela oyibone kuqala kungakhathalekile ukuthi uyibone ngaphi. Ibululu –Inxeba lokulunywa libululu alipholi masinya. Ibululu lingabona umuntu lihambe liyabe limhlolela.
Inkwakhwa yinyoka yamadlozi. Ingabonakala ekhaya ihazwa ngamabele. Nxa ingene ekhaya iyabe ilidlozi lomuntu wakulelo khaya. Ayibulawa. Iloyi kuhlolwa ukuthi liphimpi eliphenduka libe liqamule. Liyahlola lulowo olibonileyo. Inyandezulu abadala bathi ingabandala isuka iyehlala esizibeni. Nxa isesizibeni bandise ukuyibiza ngokuthi yimvezamanzi.
Inhlathu – Amafutha ayo elapha indlebe.Ayancibilikiswa athelwe endlebeni. Amathambo ayo ayizembatho zezangoma. Inhlathu ihlola nxa ibonwe ngumuntu osekhule waze waba mdala engakaze yena ngokwakhe aqale ukuyibona. Umuntu engamhloleliyo ngozithweleyo. Kuyakuthiwe ubonwe yinkonyane esesiswini.
Omunye engamhloleliyo ngolenyoka emzimbeni wakhe, eyiyo emkhokhelela ukuthi ayibone. Abantwana bonke jikelele abangakakhombi ayibahloleli nxa beyibona. Ingaze ife kuyakuthiwe umfukula wayo uvuka enye inhlathu. (Umfukula u womgogodla).
Umgobho– Kukholwa ukuthi ufuywa ngabantu abagangileyo, bawuthuma ukuba uhambe ucupha amabele emasini abanye abantu.
Kuthiwa ucupha inhlanyelo nxa kulinywa uyeyipha umniniwo. Abanye abantu njalo bathi umgobho ukha amanzi emfuleni uthelele ensimini yomnikazi wawo. Bathi yikho okubangela ukuthi kuhlale kuluhlaza tshoko emasimini abantu abalemigobho lanxa izulu likhwamile.
Izinyoni – Umantengwane yinyoni ebika ukusa. Abadala bathi yinyoni eqanda maso besitsho ukuthi ibika ukusa. Amathwasa asehlanjeni athi evuka ngokukhala kwakhe nxa esiyahlamba. AmaNdebele ayamhaya umantengwane ngengoma ethi: “wakhal’umantengwane wakhala kwaze kwasa”.
Sizaqala lapha ngesikhathi esizayo.
