uMthunywa
Sizake sithi ngamafitshane sikhangele ukudla kwaMaNdebele silandela izibonelo zalabo abahambe phambili. Okokuqala sizwa kuthiwa kunengi kakhulu ukudla okudliwa ngaMaNdebele lanxa nje okunye kwakhona sekukhohlakala kusiya ngempilo ephilwa khathesi.
Ukudla okulinywayo (isilimo) kunye lokudla okuphekwa ngaso; Izibonelo: umumbu – inkobe (igwadla), ukhothi, isitshwala, ilambazi, amahewu, utshwala, isinkwa somfahla, isijeza lomxhanxa. Amabele – inkobe (uhayezi), umcaba, isitshwala, utshwala, ilambazi. Inyawuthi – isitshwala, ilambazi. Imfe – isitshwala (senkubalo) lesenduduzelo yentombi. Ayidingi kuphekwa idliwa injalo iyimfe.
Indumba – inkobe, amawobe, imibhida (isitshebo), ibhizha. Amazambane – inkobe, idobi. Indlubu – inkobe. Amajodo –inkovu, umxhanxa, isijeza, injetshebele. Amakhabe – ayikudla okuvuthwa ngokwemvelo. Awaphekwa njengokunye ukudla. Amathanga – ibhobola. Aphekwa adliwe engamathanga. Amakhomane – Aphekwa adliwe engamakhomane.
Sisehla ngokudla kwaMaNdebele khathesi sibona lokho okungasozilimo kodwa okuselwayo: Izithelo zezihlahla. Nanzi izibonelo: umkhomo, uxakuxaku, umkhuna, umtshekisane, isigamgatsha, umqokolo, umthunduluka, umdlawuzo, umsosobiyane, ububese, umwawa, amathofi, ubhunzu, umpumpulwane, umviyo, umhagawuwe, intakakubomvu umhlalu. Izihlahla lezi ziselwa zivuthiwe ngokwemvelo yazo.
Kulokunye ukudla okudalwa yizibungu. Nanzi ezinye zezibonelo: inyosi, ibhotshi, imbongolwane, ingongomtshane, imbazwane, isanyelane.
Izinungu ezidliwayo: amacimbi, amahlabusi, intethe, izinhlwa.
Ukudla okutholakala ezifuyweni: Inyama – Uhlelo lwenyama. Izibonelo: Inhloko yona elikhanda lenkomo. Abayidlayo ngokomdabuko ngabadala. Inkamanzi ngumlomo wangaphansi wenkomo odliwa yizalukazi. Isankala kuthiwa yintamo lembambo ezimbili nhlangothi zombili yona idliwa yizinduna. Ungiklane (ukanethwa) lesi yisifuba senkomo esidliwa ngamakhosikazi yikho abanye besibiza bethi, “ukanethwa wamakhosikazi). Osophanga yisibhebhedu esingaphezu komkhono sona kasikhethi ukuthi sidliwa ngubani. Umkhono lunyawo lwangaphambili enkomeni. Wona udliwa yinkosi.
Amangqina ngamasondo enkomo adliwa ngabafana. Ulusu yisisu senkomo esidliwa yisifazana. Umthala yingxenye yolusu emhlotshana, eqinileyo edliwa ngobaba. Itwane yisitho esilamakhasi alobulongwe. Kulezi insuku abantu bathi libhayibhili. Lona itwane lidliwa ngabafana njalo balidla liluhlaza. Amaphaphu yizitho zokuphefumula ezitholakala esifubeni.
Wona amaphaphu ngokomdabu adliwa ngabadala. Aphekwa legazi adliwe ekhangezwa njengomcaba. Isibindi ngokulubende okubuthakathaka njengephaphu. Sona sidliwa ngumninimuzi. Impundu yona luphikwanyana lwesibindi oludliwa ngamadoda. Idlelwa esibayeni. Umbendeni ngokudalwe njengesibindi, okuseceleni kolusu.
Isandlwana yiluswana, kungadatshulwa kuphuma ubulongwe. Sona isandlwana ngokomdabuko sidliwa yizalukazi ezingasangeni esikhathini. Amadilikelana ngamathumbu amancane adliwa ngabadala (abantwana balelwa ngokuthi bazangena bazazwela umqando).
Kunengi-ke ukudla kwaMaNdebele sizabe sidobha okunye sitshiye sibuye sijike njalo sikhangele okunye kusiya ngesikhathi esilaso.
