uMthunywa
Siyaqhubeka sidobha izaga lapha lalaphaya singatsho ukuthi lezi ezikhethiweyo ziqakathekile ukudlula ezinye. Lani bafundi lingaze lagxila kulezi ezibethwe lapha kuphela. Zinengi izaga njalo asizifundeni ngobunengi bazo.
Egwaziwey’izwakala ngokubongolela: Le yinkomo okukhulunywa ngayo lapha. Sasukela ngaphi lesi saga? Inkomo nxa zindawonye zikuvamisile ukuthi zihlabane. Leyo egwaziweyo iyabuveza ubuhlungu ebuzwayo ngokubongolela. Abantu kuthiwa bakunanzelela ukuthi inkomo egwaziweyo yiyo ebongolelayo hatshi engagwazwanga. Engagwazwanga iyazithulela. Basibumba-ke isaga ngokunanzelela lokho.
Sisetshenziswa nini lesi isaga? Sisetshenziswa nxa kuhlekwa umuntu olesazela sobubi bakhe abenzileyo. Singasetshenziswa phakathi komumo ofana lalo uMlotshwa usuka alingeke abesentshontsha imbuzi kamakhelwane ayeyithengisa. Indaba le isizabizelwa umhlangano wamadoda.
Induna izakhuluma labantu bayo ithi: “Bantu bakithi sokulomuntu lapha ohamba entshontsha imbuzi zabanye ezithengisa . . .”
UMlotshwa uzavela phakathi kwabanye athi: “Ngubani yena lowo olokuganga okunjalo?” Omunye wabobaba uzamphendula athi:
“Egwaziwey’izwakala ngokubongolela, baba Mlotshwa.” Ngilethemba lesi sibonelo esisinikwe ngumlobi sikuveza kuhle lokho okutshiwo yisaga. Ingcazelo yesaga lesi ithi: “Nguwe lowo okukhulunywa ngaye. Nguwe odalule udaba, nguwe owonileyo.”
Ehambayo kayiqedi tshani: Yinkomo okukhulunywa ngayo esageni. Umdabuko walesi saga: Nxa inkomo iqhutshwa kulendawo lapho eyekelwa khona idle. Abantu bakunanzelela ukuthi utshani obudliwa yileyo nkomo bulutshwana kakhulu nxa buqathaniswa lalobo obudliwa yinyamazana ehlala khonapho evukela ukudla ekuseni kuze kuhlwe nsuku zonke. Babumba lesi saga.
Ukusetshenziswa kwaso: “Inkomo” okukhulunywa ngayo kulesi saga ngumuntu oyisihambi. “Utshani” kutshiwo usizo olufanele luphiwe isihambi. Isaga lesi sisetshenziswa nxa kusolwa umuntu oncitsha abantu bemzini usizo. Uthola umuntu esephatheke kubi ngobukhona bezihambi zona zizakwedlula ngemva kwesikhatshana. Ingcazelo yaso yikuthi: Phatha kuhle abantu abayizihambi ngoba bayedlula nasinyane abangeke bakuqedele lutho.
Ikhab’ isengiwe: Inkomokazi yiyo ebethwa yilesi saga. Abantu bakunanzelela ukuthi inkomokazi nxa izakhaba isiganu kayivamisanga ukusikhaba kusaqaliswa ukusenga. Iyekela isiganu size sigcwale kuthi osengayo esezayikhulula ikhuphe isondo ikhahlele isiganu. Ukusetshenziswa kwaso:
Kulimukiswa umuntu othanda ukugiya ngokuphumelela kwakhe yena into agiya ngayo ingafiki emaphethelweni kuthiwa singasetshenziswa phakathi komumo onjengalo:
Umuntu ongaziqhenya ngokuba ngumlimi ongcono kulabanye eziqhenya ngamabele asevuthiwe asemasimini angakavunwa. Kuzakuba lobudli adliwe wonke amanele aphele wona esevuthiwe. Kuyenzakala lokuthi anethwe lizulu kakhulu abole kumbe amile esensimini. Abamzwayo eziqhenya sebengamkhuza bethi: “Ndoda ukhumbule ukuthi ikhab’isengiwe.” Ingcazelo: Qaphela ngoba izinto zingonakala sezisemaphethelweni.
Chaza lezi izaga ezilandelayo: Ikhonkoth’ isibon’ imbila, ikhoth’ eyikhothayo, ikhula lamanono ayo, imbuzi yomyang’ ikhal’ ilandel’ ikhanka, ingaqhob’ ithamb’ iyejayela, ingulub’ izikhanzinga ngamafutha ayo njalonjalo.
