uMthunywa
LAPHA siphetha isifundo sethu ngokuchaza amanye amagama abumba uhlelo esiwatshiye ngaphambili. Isibonelo: Isihlanganiso – Leli ligama elihlanganisa imitsho emibili kumbe edlula lapho. Ezinye izihlanganiso zingaqalisa imitsho.
(a) Umfana ugijimile ngamandla akhe wonke, kodwa kayithokanga ibhasi.
(b) Emakhaya banengi abantu njalo bonke baphila ngokulima.
(c) Kanti yindaba usephula imithetho?
Amagama la: kodwa, njalo lo kanti asemitshweni engaphezulu ayizihlanganiso.
Isibabazo: Nxa sikhuluma, kwesinye isikhathi kuyasweleka ukuthi sibabaze ngenxa yezizatho ezitshiyeneyo njengokwethuka, ukwesaba, ukuthaba, ukuzwa ubuhlungu. Amagama esiwasebenzisayo sithi yizibabazo.
(a) Mamo! Wayiqala indaba engalamkhosi.
(b) Habe! Wezwakala emangala umuntu omdala.
Ngalokhu-ke kuthiwa kusobala ngalesi isakhiwo solimi lwesiNdebele ukuthi incezu zenkulumo zisetshenziswa enkulumeni yansuku zonke.
Isakhiwo lesi sisipha izincezu zenkulumo ezilitshumi lambili. Lezi zifundwa phakathi kweminyaka emibili kuqaliswa ngebizo.
Ibizo – Yini ibizo ngoHlelo lwesiNdebele? Ibizo ligama lento esingayibona ngamehlo siyibambe ngesandla loba singeke siyibone kumbe siyibambe kodwa esaziyo ukuba ikhona. Izibonelo: uLubelihle, abantwana, ugwalo, umoya, uthando, uTshangane, izifo.
Isakhiwo sebizo – Kuyini okudala umehluko kula
Khangela lezi izibonelo: umuntu – abantu, isihlahla – izihlahla, ibhola – amabhola, udokotela – odokotela, isinkwa – izinkwa. Sinanzelela ukuthi amabizo esiwaqambe lapha ngamabili bawo alakho ukufanana kanye lokwehlukana – umuntu – abantu. Kulesi sibonelo ingxenye yokuqala kayifanani: umu- lo aba-. Le ingxenye engafananiyo nxa ibizo liguqulelwa ebunengini sithi yisiqalo. Nxa sinanzelela sibona ukuthi ingxenye yesibili u-ntu iyafanana.
Ngenye indlela yingxenye engaguqukiyo nxa ibizo lisiwa ebunengini. Le ingxenye ibizwa kuthiwa yisiqu. Ngamafitshane ibizo lakhiwe ngengxenye ezimbili, isiqalo esiguqukayo nxa ibizo lisiwa ebunengini lesiqu esingaguqukiyo ebunyeni lebunengini.
