uMthunywa
Umbuzo abantu abalawo ngothi: Siyini isibanjalo ngohlelo lwesiNdebele? Isibanjalo lucezwana lwenkulumo olutholakala ngaphansi kwesilandiso loba isenzeko njengesenzo. Ligama elilandisayo elakhiwa lisuselwa kwezinye incezu zenkulumo njengalezi ezilandelayo: emabizweni, ezichasisweni, ezandisweni lakuzihlanganiso.
Sakhiwa njani isibanjalo? Izibanjalo zakhiwa zisuselwa ezincezwini eziqanjiweyo ngokwehlisa iphimbo kunkamisa osekuqaleni ikakhulu emabizweni.
Izibanjalo ezakhiwe emabizweni. Ake sifunde le imitsho elandelayo. Ubaba uthenge inkukhu. Inkukhu ethengwe ngubaba. Yinkukhu ethengwe ngubaba. Emutshweni wokuqala ibizo “inkukhu” lingumenziwa.
Emitshweni yesibili lowesithathu lelibizo seliyisibanjalo.
Ake sikhangele la amabizo lezibanjalo esizakha kuwo: Kusigaba 1 ibizo ngu umuntu. Isibanjalo ngumuntu. Kusigaba 2 kubizo abantu isibanjalo ngu abantu. Kusigaba 1a kubizo umalume isibanjalo ngumalume/wumalume.
Kusigaba 2a kubizo omalume isibanjalo ngomalume. Kusigaba 3 kubizo umuzi isibanjalo ngumuzi. Kusigaba 7 kubizo isihlahla isibanjalo yisihlahla. Kusigaba 8 kubizo izifo isibanjalo yizifo.
Kusigaba 11 kubizo ifu isibanjalo nguyilifu. Qedisa ukwakha izibanjalo kuzo zonke izigaba. Nanku esikuphawulayo: (1) Emabizweni aqalisa ngo a- kwehliswa iphimbo kunkamisa a-. Kungehliswa iphimbo kuqaliswe ngesakhi sesibanjalo ng-. Emabizweni aqalisa ngo o-; lo u- kwehliswa iphimbo kunkamisa osekuqaleni.
Kwehliswa iphimbo kuqaliswe ngo ng- lo w-. Emabizweni aqalisa ngo i-; Kwehliswa iphimbo kuphela kunkamisa osekuqaleni. Kwehliswa iphimbo kuqaliswe ngo y-.
Emabizweni esigaba 5 lo 11, isibanjalo singakhiwa ngokusebenzisa isiqalo esiphelele, bese kuthi unkamisa wokuqala wesiqalo sebizo asuswe. Izibonelo: idwala – idwala, yidwala, lidwala. Ukhamba, ukhamba, wukhamba, lukhamba.
