uMthunywa
Tina Lobs Buhegwedu Dube
BAMWE bakati kodziyila mbeba iyo inolala munti. Ndiyo inodziyila ngobe isakatjenjela. Dzene yaka yakatjenjela inoba isakatongo sekewa nenzembe. Kana nzembe tjakati “kuru njiba we-e awuna mano seni, noteyewa ukalonga n’holo. Imi ateyewa alonga mapesu, ndibva ndipesula hayenda zwangu.
Nditi pesu pesu pesu”. Ngono ape njiba ileba nekwedziyila nekuti bakhwinya bapela nebhakhwa nebulimbo nzembe tjoba tjiseka tjiti “eke haya mano”. Ndobvuma bakakula beteya banoziba kuti akuta kulelulelu bhata nzembe koga njiba nosa ntantili pahaka ubhata.
Ndizo nemubanhu dziyila akutapo. Nolila nekuti untome kuko ehaka ehaya kuti dziyila ini. Bamwe banokuwhila kubabakidzani muna dzabo n’umba kene muna yabo miha basingakuzibe. Unoti waka mbala hangu yakalinga pehhugwi inga inoyi inokumbila vula kuNdzimu umwe akaloba yakapholitjiwa yakambagwa ikaba nenheswi kwawungati wakayilinga ukakumbula kuti inoti “ndokupfula akupubula”. Bamwe ndebanonda nedzimota dzinohlisa kwekuti iwe awungatongofa wayiwolota kene kuli muwhope. Iwe noba wegumbo kukona kene ulimudoropo utshambula ubva kuPumula unobhata Mahatshula. Noba wonga whosana inonokumbila vula kaManyangwa kana inonda negumbo. Dzanasi nayidzo dzakabona kuti lubaka gwahanduka dzotanha mabhasi nemabhasikili dzimwe dzikotjikara. Kukuli koba kuli dziyila koga kumwe koba kunga kunoyi nothama kamwaza. Iwe unoti nodziyidziwa nokuti awuna mari bamwe bedziyidziwa nekuti banoyidla nani. Banoba behaya kuti ini tjabangatenga. Limwe hhuba unoti awukumbula kuti unodziyila ngobe uhaya mari yotenga n’umba koga uwha umwe nhu edziyidzika ehaya mari yotenga mota dziligumi kan’ompela. Uwana edziyidzika mumeya asingalale kudza kunga kukukuli kana nolala ukawolota.
Ngono dziyila ini kana newawakalingilila kuti atodziyila nowana elila eti unodziyila. Konga umwe nlume waka eti unodziyila ngekuti unohaya mari ngono akawhigwa ngoni nomwe akawumpa mari njinji kwazo kwekuti angayihingisa mubutjilo gugwe gose akasiyipedze. Wakayitola akanoyisa kun’umba iye. Wakahhigwa nehla kukulukulu akamanikana ekumbula kuti unoyikhwibigwa. Wakahhigwa ngehla kuti akalokon’wa yihingisa ekoba n’hayi kakale. Wakabe nemikumbulo minjinji ngono akahaya whope ngekuti waka aba nemali. Wakamuka enobgwiliza mari yose eti kuhine kuti agale edziyila asina mari pana kuti enodziyidziwa nebunji gwemari. Kulebeswa bamwe bahayi kwakabalulwamila bali bahayi. Fumwa dzimwe dzobahayisa whope. Ndizo wakafuma nen’hayi bangaba banodziyila. Dziyila kumumoyo.
Ndoti dziyila kumumoyo ngekuti lubaka gunjinji nhu unoti wahaya tjinhu tjaanohaka. Ape kusina tjawunobilayela akuna tjingakudziyidza. Kodziyila unohaka tenga mota kana watjifanela haka mari siku nesikati. Nkhwa ugelezwe muKalahari ana nlandu nezwinjinji. Akahwa awana don’we levula kukwe kwapela. Imwi moba mudziyidzika nekuti mari yetjinkwa mowhoyiwana poni iye unoba emuka enotsha zwibu etatamila mhuka ehanduka akabhata bana bedla. Apa mulila nekwemagetsi iye unongina muhakana evuna whuni moto ubesewa hali itshwa lupato. Ngono unodziyila ndiyani? Unodziyila ndewuna tjaanohaka kuti dzene tjingatikala. Kukulu todziyidziwa nezwatinohaka.
Kobva kuti atiti dziyila konda mbeli toba tibva kuti zwatinohaka atanhu tazwiwana. Toba tibva kuti atanhu tikatubula kuti butjilo gube ikoko kwatinohaka kuti dzene gwaba igo. Ndizo unohaka kunjinji dziyidzika kukwe kunjinji. Bamwe bakadza bakanotenga maluba anodilidziwa nonkanka. Unozwibona dziyila ubva unda unohaka gumwe bulemo kakale gunowokudziyidza ukadza ukati dzene ndaka ndagala zwangu ndili n’hayi.
BaKalanga bakati kobhata kuletja. Kwaka kusingahangane. Akuna unodziyila. Hakuli dziyila tose todziyila. Bulemo gumunhu wose, lambani kuti modziyila mowhozwibona musingatjadziyile.
Kalanga Language and Cultural Development Association [email protected] +263772610726.
