uMthunywa
Silo C Dube kugwalo
LAMHLANJE bafundi siqhubeka siphana amaqhinga okuphendula imibuzo yezingwalo emhlolisweni. Kakuncedi ukubala izingwalo kodwa ekucineni sehluleke ukuphendula imibuzo. Qaphelani ukuthi ngokutshonjalo angitsho ukuthi abafundi bekele ukubala izingwalo. Kazibalwe kakhulu izingwalo ngoba imibuzo iphenduleka kuhle ngokusekela imicijo evezayo ngokucupha ubufakaze kuzingwalo.
Kuviki ephelileyo sicine sikhuluma ngokuqakatheka kwendawo lesikhathi ugwalo olwenzakala ngaso ukuze senelise ukutsho ukuthi ugwalo luyaphila kumbe hatshi. Isibonelo: nxa indaba isenzakala emaphandleni indawo zakhona kumele zikuveze lokhu lezehlakalo zakhona zihambelane lokwenzakala khonale. Nxa sifunda ugwalo into emqoka yikuthi sitsho ukuthi lungani. Daba bani umlobi aluphetheyo kulologwalo esilufundayo. Lokho umlobi aloba ngakho kuthiwa yindikimba.
Okumele abafundi bakwazi ngendikimba lezi yikuthi ngezibanga ezinengi kulendikimba eyodwa esemqoka lezinye ezincane eziyithuthukisayo. Singakhangela kugwalo, Ayihlabi Ngakumisa lanxa singakayikhatshana ngokulufunda sike sabona inkolo ezitshiyeneyo. Sibona isiKrestu esisekelwa kakhulu ngumkaKhumalo uMaNdlovu, kanti ngakwelinye icele uKhumalo yena ukholwa esintwini. Ukholwa ezinyangeni ngoba nangu uyadinga inyanga uMahaqaza ukuthi imncede imdlulisele umntwana oyisigoga ozele emzini wakhe.
Yiluphi ukholo oluzanqoba phakathi kwalezi ezimbili? Isibonelo lesi esitshengisa ukuthi umlobi uloba ngani kugwalo oluqanjiweyo. Ingcitshi zolimi ziyasitshela njalo ukuthi indikimba emqoka ingavela kusihloko sogwalo. Kambe kungaba yindikimba yethu na lesi sihloko esithi, “Ayihlabi Ngakumisa?” Lizavumelana lami bafundi ukuthi ingaba yiyo indikimba yethu emqoka lanxa isihloko lesi siyisaga. Abalingiswa labo kuqakathekile ukuthi abafundi babazwisise.
Sonke siyakwazi ukuthi abalingiswa ngabantu abavezwa ngumlobi ukwethula izehlakalo zogwalo. Labo abalingiswa bogwalo izenzo zabo kumele zingehlukani lokwenzakalayo empilweni yansuku zonke ukuze sithi bangabantu abaphilayo. Nxa bengenza izinto ezingatholakaliyo emphakathini kuthiwa ugwalo olunjalo kunzima ukulukholwa ngoba bengekho abantu abangenza njengabo. Kulendlela ezithile umlingiswa angakhangelwa ngazo ukuze aphiwe isimilo esimfaneleyo.
Siphiwa indlela ezintathu umlingiswa esingamkhangela ngazo nxa sizaphumelela ekumpheni isimilo esimfaneleyo.
Okokuqala sikhangela ukuthi umlobi ulandisa esithini ngaye, abanye bathini ngaye, kuthi okwesithathu sikhangela ukuthi lowo mlingiswa wenzani, njalo ukhuluma njani. Abalingiswa njalo kuthiwa yibo abethulelwa ukuthuthukisa inhloso lezinjongo zomlobi. Lumcijo kumele uthathwe ngabafundi bonke ngoba bayafaka abalingiswa kuzindatshana zabo bengazi ukuthi bazifakelani.
Umcijo olandelayo bafundi uphiwa zingcitshi mina ngiwuthola angathi uhuga impikisano ngezinto eziveziweyo lapho ngingazi kumbe lizawusekela? Kuthiwa kubalingiswa lapha abesifazane bandisa ukwethulwa bengabantu abalothando, abalozwelo/isihawu, unyeyo, amanga, izifebe, izithutha, babuthakathaka, amagwala, bakhaliphile njalo ngabantu abananzelelisayo izinto. Njengoba sengitshilo ngaphambili lanxa imicijo le igoqela okuhle lokubi ngilokungasuthuseki ngayo.
Abesilisa bona kuthiwa kwande ukuthi babe ngamaqili, abancindezeli, abalolaka, umona, amagwala kanti abanye njalo balozwelo. Njengendikimba abalingiswa labo kulabamqoka lalabo abaqhuba ugwalo bengaqakathekanga.
