uMthunywa
Inobvila muviki yakapinda
Khwa
Zwidlo zodusiwa mudula zwikhwiwa nebasikana. Kokhwiwa tjimanga, zembwe ne mapfunde. Kotanga kwahobogwa kudusiwa kuba ngobe tjobabisa bgwisa. Kuba itjo tjopalalanyiwa nebgwisa nezila yepepa kuhingisiwa luselo. Zembgwe inokhwiwa kupalalanyiwa setje, bgwisa nehogwana ngobe kobhikiwa kwakasiyana.
Kokhwiwa ne nsi kukhwigwa muduni lakabehhewa.
Bamwe banokhwa manongo behaka bukhwilo gunobhika dobi. Khwa manongo kodan’wa kuyi dowona.
Bhika
Kanyi kobhikiwa nemoto patjibeso mu hatjile. Zwinjinji zwodliwa zwinobhikiwa pamoto. Mangwanana mme banomuka bebhika bususu ne tiyi. Masikati ne madekwana banobhika hadza linodliwa nesebo dzakasiyana siyana.
Haka wuni
Wuni dzohakiwa kuhango. Botate banotema wuni kene bebazula matanda akawa kuti bawane wuni kuhango. Banonda nekotjikala kuhango benohanduka newuni njinji.
Bo mme nebasikana banohaka wuni njinji mutjilimo, bedzibiga patjowe tjinobesewa kukadza kukapinda mbaba. Banovuna mipani ne imwe miti kuhango bekodzisunga nemidzi yemiti kuti dzisiwe muzila.
Banohaka kakale manjwanjwa, wuni nhehlanana dzino hakika kuti moto ubhate apeya utjambo besiwa. Nelubaka gwembaba banhu bose banodziya moto wewuni dzetjowe tja mme.
Tjela vula
Vula inotjegwa kutsime. Mizi minjinji yetjiKalanga ina matsime akatsiwa kuti kuwanike vula pedlo. Vula yetsime ina ludaka, ayizo yengemala.
Vula yakayengemala inowanika kugwizi. Bamwe banotjela ko kugwizi. Kugwizi noswika uvukula sentje kuti uwane vula yaka yengemala, isina hambwa.
Bamwe banotjela kungodi. Imwe mikodi inokotjiwa kuti ibhude vula, imwe ino sungigwa gabha lino kwebiwa ne ndirayo libhuda lina vula yaka yengemala.
Nelubaka gwevula, totjingilidza vula inona ne mabhavu nemakabha. Vula inona ndiyo yaka yengemala kupinda dzose.
Vula inohinga kwazo bhika, suka zwidla nezwimbalo, kakale inon’wiwa nenhu wose.
Tswayila
Basikana banotswayila nzi mangwanana bedusa mahhani nehambwa yose inobe ili munzi. Nzi wakafanila gala ulimbuyanana ulingika.
Kama n’ombe nembudzi
N’ombe nembudzi kokamiwa nebayisana kudanga. Banobe bekweba minyatso yadzo kuti bawane nkaka uno n’wisa tiyi.
N’ombe zwele inodusa nkaka unoyi mvo unobe wakakola kwazo. Mvo awuton’wisa tiyi.
Lisa
Bayisana nebanhutana banolisa n’ombe kuhango. Nelubaka gwelima banobhuda nadzo masikati benodzin’wisa vula kudamu beko dzilisila kuhango kuti ndizo dzisingine munda dzebanhu.
Bamwe bana madlelo en’ombe kwadzino kubunganyiwa kuna miti nebuhwa gunjinji.
Dzose mhuka dzinogala kudanga dzolisiwa. Bayisana banohha nadzo madekwana hhuba lingina dziko hhaliligwa dzitenhegwa mumatanga adzo padzinolala.
Dzila n’umba
N’umba dzakanyi dzakabakiwa neludaka nemavu. Gole negole kwakafanila kuti kudzigwe kene kudzulugwe kuti pasi kusibe ne wuluba kakale dzinake.
Kohanganyiwa mavu esabasi nendobe yen’ombe kuti kuwanike ludaka gunodzulula gunobhatila kusima.
Bomme banohingisa mavu akasiyana, bamwe banotala vhu behingisa mibala yakasiyana kuti n’umba dzabo dzinake.
Mwaya buhwa
N’umba dzakanyi dzopfuligwa nebuhwa. Banhu betjikadzi banomuka besenga ma hwehha emipanga beno mwaya buhwa kuhango. Kuna ludzi gwe buhwa gunozibhwa kuti gwakasima, ndigo gunoti agwa hingisiwa n’umba ikasima.
Pfulila
N’umba inopfuligwa nebuhwa. Ngono nenda kwemakole buhwa gokwegula kene godliwa netjenje ndizwo kwakafanila kuti n’umba ipamhe ipfuligwe kakale.
Bomme banoluka mathikili behingisa ntambo bahanganya buhwa igoguya. Botate banotanha pehhugwi betilika buhwa pehhugwi kwe nhungo dzaba nobe basunga bekogadzika mathikili pehhugwi, bewasunga kudze denga len’umba lisime.
Suka zwimbalo nezwidla
Banhukadzi banosuka zwimbalo zwebanhu bose kanyi. Banolonga vula mubhavu bekosuka zwimbalo muvula ina sipa. Banotebula vula beko pamha kakale suka vula idza isala yakayengemala, kuti zwimbalo zwisale zwakatjena bekozwinika pabhakasa lenzi kuti zwiwome.
Bamwe banosenga zwimbalo benozwisuka kugwizi bekozwinika mumiti zwidza zwiwoma.
Ape banhu bapedza dla zwidla zwinonga ndilo nehhali zwakafanila kuti zwisukiwe kuti zwigale zwili zwibuya. Suka zwidla kodzibilila hambwa inogwalisa banhu.
Hhali dzinobhika dzobe nemasitu. Masitu anohwahwiwa nemavu kuti hhali dzipenyelele. Apeya masitu agalisa muhhali anolamba bhuda.
Baka n’umba
N’umba dzakanyi dzobakiwa nezwitina zwatiwa neludaka ne nsentje zwiko pisiwa kuti zwisime. N’umba inobakiwa ne tilihhanya zwitina zwaka pisiwa zwidza zwibe zwinjinji zwithama guma.
Banhu banobaka nezila dzakasiyana.
N’umba inobhikigwa inotigwa n’ha mbeli kwawo. Ape kubakiwa n’ha guma lawo lotiwa likabe fupi lisingalizane nelen’umba. Kobe kutigwa kuti ape kwakapadza kubhikigwe mun’ha kwakahalabvuka kakale pakahama kusingobe nebusi.
Pan’ha ipapo kotiwa tjibeso tjinobe tjakatunhumala, ndipo panobesewa moto.
Vima
Banhu betjilume banonovima mhuka kuhango. Banonda nembgwa dzinotatamila dzedzi mhuka dzibhata. Kubvila ntolo bobatategulu bedu bakabe bevima kuti bawane yose nyama yabanodla.
Kovimiwa mhuka dzinonga bo luhulo, mhala, nedzimwe njinji.
Gumwe lubaka botate banoteya kuhango nezwilaha kudze babhate idzedzi mhuka. Ape mhuka yabhakhwa netjilaha inogala ipapo tjose ikadza ikawangwa newateya. Gumwe lubaka mweni wetjilaha unowana yafa, gumwe lubaka ndiye unoko yibulaya.
Mhuka dzoteyiwa kuhango kulekule kuti zwilaha zwisibhate zwipfuwo zwebanhu pedlo nemizi.
Kula dihwa munzi
Vula ikana pasi kukaba kunyolo komela dihwa munzi, kwazo kwazo apeya kuna panoma vula. Dihwa ilelo alitoletjedziwa likakula munzi. Lokugwa netjin’wango kuti kusale kuli kubuyanana munzi kakale kutswayilika zwakanaka.
Teya wobe
Botate nebahhuhha banoteya wobe kudamu kene kugwizi. Wobe dzoteyiwa ne waya (wire) yakasungiligwa mukuni tjilefulefu. Bayisana banodiyiwa teya whobe bali batjetjana. Banoswika belonga zwodliwa zweteya muvula bekolinda kudza kusedzela whobe pedlo ikobhakhwa. Apeya yabhakhwa banoyidusa muvula beyiphapha pahongwe idza ifa. Whobe busebo gunozipa.
Bupelo
Andizokwala yose mihingo inotiwa munzi weNkalanga koga ndakwala minjinji yakhona.
Kalanga Language and Cultural Development Association [email protected] +263 772 610 726
