uMthunywa
Silo C Dube kugwalo
LAMHLANJE njengoba sikhangelane lokuvulwa kwezikolo kuviki ezayo ngithe kesizwe ukuthi ingcitshi zethu zithini mayelana lokuhluzwa kwezingwalo. Abafundi bengabala izingwalo ezinengi kodwa nxa bengazi okumele bakwazi ngakho ukuhluzwa kwezingwalo kuyabe kungancedi lutho.
Ukubala kunceda abafundi ukuthi baphumelele ezifundweni zabo. Kufanele ukuthi babale ingwalo bazizwisise ukuze benelise ukuphendula imibuzo ngazo.
Kuqakathekile ukuphendula imibuzo ebuziweyo emhlolisweni. Akusizi ukubhala okungabuzwanga ngoba ngokwenzenjalo akulamiklomelo ozayithola. Kuyaqonqoselwa ukuthi umfundi kumele abale zonke izingwalo ezizatholakala emhlolisweni hatshi ukubala olulodwa kumbe amabili kuphela, wena kumele ubale amane kumbe edlula lapho. Banengi abafundi abenza lokho ngenxa yobuvila. Kuluhlupho-ke lokho nxa sekufika emhlolisweni.
Umfundi engafica ukuthi lezo ngwalo azikhethileyo imibuzo yakhona inzima iqansa uqaqa, usefile lowo mfundi ngoba kaseyikuphendula kuhle. Kuyenzeka ukuthi imibuzo ekulezo ngwalo angazibalanga ibuye ilula kodwa yena imehlule ngoba kazange abale lezo ngwalo. Ingcitshi zethu zisinika impawu ezikhangelelweyo nxa kucutshungulwa izingwalo eziguqula lokhu: Isihloko — kuthiwa kumele umfundi enelise ukubala isihloko sogwalo asizwisise njalo enelise ukubona ukuthi siyahambelana na lodaba olusegwalweni?
Kwezinye izikhathi kuthiwa abalobi bandise ukupha isihloko esihambelana lendikimba kumbe indaba exoxwayo.
Ezinye izihloko ziba yizaga ezinye njalo zakhelwe phezu kwamazwi ayabe esendabeni exoxwayo. Ungananzelela ugwalo esixoxa ngalo kulezinsuku isihloko salo esithi, “Ayihlabi Ngakumisa” siyisaga. Kumele abafundi bazi ukuthi sitshoni lokuthi singenelana njani lodaba oluxoxwa nguNdebele. Kumele umfundi akuchaze ukuhambelana kwesihloko sogwalo lezehlakalo ezisegwalweni.
Kumele abafundi bazi bakuzwisise okumunyethwe lugwalo. Lungani ugwalo abalufundayo? Kumele lokhu bakuchasise ngokugcweleyo. Ngamafitshane abafundi kumele batsho ukuthi umlobi ulobe mayelana lani njalo balandise ngendlela izehlakalo ezilandelana ngayo ogwalweni. Nxa befunde ugwalo baluzwisisa abafundi kumele benelise ukuphuma lezifundo ezehlukeneyo ezilethwa lugwalo ngemva kokulubala lolo gwalo. Lezi zifundo kumele benelise ukuzifananisa lalokho okwenzakala empilweni.
Ngamanye amazwi ugwalo nxa lulezehlakalo ezingafananiseki lalezo ezenzakala empilweni kutsho ukuthi kaluphili lolo gwalo. Ukulandelana kwezehlakalo — kumele abafundi benelise ukuloba izehlakalo ezitholakala ogwalweni ngokulandelana kwazo langokuqakatheka kwazo. Izehlakalo lezo ezitholwe ngumfundi kumele kube ngezakha ugwalo ukuthi lukhwabitheke. Okuqakathekileyo yikutshengisa ukuhambelana kwesehlakalo lesihloko sogwalo.
Okunye okwenza ugwalo lukhwabitheke njalo luphile yikuthi indaba elandiswayo kumele ihambelane lendawo lapho eyenzakala khona lesikhathi eyenzakala ngaso. Isikhathi esiqanjwe ngumlobi sincedisa ekuzwisiseni ukuba kungani izehlakalo lezo zisenzakala ngaleyondlela ngaleso sikhathi. Isikhathi silakho ukuqanjwa ngomnyaka othile, kumbe ngesehlakalo esaziwa ngabantu bonke.
Sizaqhubeka sitshengisa abafundi amaqhinga abangawasebenzisa ukuzwisisa ugwalo kunsuku ezizayo.
